Zestig jaar in “het land met een dak op”
Aan het einde van de jaren 1950 migreerde mijn grootvader vanuit het zuiden van Italië naar België. Na een mislukte graanoogst en enkele perikelen met de boer van wie hij land pachtte, moest hij op zoek naar werk. Hij had namelijk een vrouw en twee dochters te onderhouden.(1) In tegelstelling tot heel wat andere Italianen, waaronder zijn eigen schoonbroer, werd Michele Pergola niet verleid door de propaganda van de Belgische overheid: hij wilde zich niet zwart maken door het vuile werk onder de grond.(2) Maar het noodlot riep. Zijn vrouw en kinderen volgden hem en de familie Pergola belandde uiteindelijk in het Limburgse steenkoolbekken.(3) Het betekende de start van een familiegeschiedenis die wellicht niet in het rijtje van die van de Italiaantjes past, maar door eigen particulariteiten een bijzondere omwenteling kent. België was voortaan ‘het land met een dak op’.
Een boerendrama of eerroof?
Michele Pergola en Agata Auria. Familie archief, ca. 1970.
Michele Pergola was de zoon van een respectabel man die woonde in een klein dorpje, centraal gelegen in Sicilië. “Don Felice – want zo noemde ze hem in Pietraperzia, genoot heel wat vrouwelijke aandacht. Hij werd graag gezien, maar was bovenal een pinnig man: volgens mijn vader wilde Don Felice hem geen geld geven om het uit de schulden te helpen. Dat was het begin van de miserie.” In een interview legt Concetta Pergola, de oudste dochter van Michele, uit dat haar vader medio jaren 1950 in financiële problemen kwam: “Hij pachtte land van een rijke boer en deed er aan landbouw. Hij is altijd graag op de boerenbuiten bezig geweest. Na iedere oogst brandde hij de stoppels af, maar op een keer liep het mis en sloeg de brand over op het huis van de boer.” De schuldenberg was torenhoog, de status van de familie Pergola beneden alle peil. Don Felice kon uit schaamte zijn zoon niet uit de nood helpen waardoor Michele en zijn vrouw financieel in een put dreigden te landen. De vlucht uit Pietraperzia was onontbeerlijk.(4)
Wellicht is de familiegeschiedenis van Michele Pergola genuanceerder dan dat het hierboven wordt geschetst. Het staat echter buiten kijf dat de reden waarom Michele Pergola zijn vaderland moest verlaten, ietwat afwijkt van het populaire migratieverhaal.(5) Zijn gezin kwam in feite niets te kort, maar door een ongelukkig toeval moest hij op zoek naar een manier om zijn schulden af te lossen. Dat deed hij eerst in de betonindustrie in Milaan. Na enkele maanden stond hij echter terug in Pietraperzia door heimwee.(6) Een tweede poging ondernam hij in Zwitserland. Daar bleef hij een zestal maanden, maar het werk werd hem te veel: “De mensen waren er onvriendelijk en hij werd er behandeld als een slaaf, vertelde hij.”(7) Ten slotte waren het zijn oudste zus en haar man die hem overtuigden om naar België af te reizen. Zijn vrouw was echter niet overtuigd: zij wilde voor haar familie in Pietraperzia blijven en had daarom eerder al geweigerd mee te gaan naar Milaan en Zwitserland. Met tegenzin bond Michele uiteindelijk toch in. Hij liet zijn vrouw en twee dochters achter en vertrok tijdelijk naar België om er in de koolmijnen te werken.(8) De welgestelde boer verliet zijn land, zijn familie en geluk.
Geen reden tot assimilatie
Het gezin 'Pergola-Auria’ (de kinderen links van de vrouw in het wit, Michele Pergola en Agata Auria rechts van de vrouw in het wit). Familie archief, eind jaren 1970.
Aan het begin van de jaren 1960 volgden Micheles vrouw en twee dochters hem naar Limburg. Er volgenden nog drie zoons en een sterrenkindje en zo nestelde de familie zich voorgoed in de het mijndorp Houthalen. De familie verhuisde enkele malen, maar bleef telkens rond de kerktoren draaien.(9) Dat is niet onopvallend, want in de koolmijnregio heerste er een sterk communitygevoel onder de Italiaanse migranten. Dat bevestigt het Azione Sociale, een tijdschrift dat werd uitgegeven door het ACLI Limburg.(10) Het ACLI was een Italiaans en christelijke arbeidersvereniging die haar lot in België had verbonden met een zusterorganisatie, het ACW. Het ACLI benadrukte in haar tijdschrift de verbondenheid van de Italiaanse gemeenschap.(11) Concetta Pergola, de oudste dochter van Michele, haalt ook in haar interview aan welke impact de reeds bestaande Italiaanse gemeenschap had op de migratie van haar ouders: “In het dorp kwamen ma en pa alleen maar bij winkels waar de medewerkers ook Italiaans spraken. Ik herinner me nog goed toen we in een winkel waren en de kassierster geen Italiaans sprak: we hebben de boodschappen toen gewoon in de winkel achtergelaten. Mama keerde boos terug naar huis.”(12)
Ook in het Azione Sociale is het duidelijk dat het gemeenschapsgevoel onder de Italiaanse migranten primeerde. Het ACLI richtte zich bijvoorbeeld uitsluitend tot Italiaanse immigranten. Dat maakten ze onder andere duidelijk in de adresregel van de periodiek: daarin valt ten eerste te lezen dat het Azione Sociale een “tweemaandelijkse krant bestemd voor Italiaanse immigranten” is. Ten tweede werd het tijdschrift hoofdzakelijke in het Italiaans uitgegeven. De inhoud van de periodieken van het ACLI lijkt dus een exclusieve zaak voor de Italiaanse gemeenschap in België te zijn. Bovendien bevatten enkele uitgaven een rubriek met de titel “Italiano e meglio”, letterlijk vertaald als “Italiaans is beter”. In deze rubriek werden adressen van Italiaanse winkels, restaurants of bars opgenomen. De rubriek is in sommige edities helemaal op het einde geplaatst van de periodiek. Dat is wellicht gedaan om duidelijk te maken dat het ACLI de Italiaanse gemeenschap vooropstelde.(13) Voor Michele en zijn vrouw vormde die aanwezigheid van de Italiaanse gemeenschap in Houthalen eveneens een belemmering om de taal te leren: er was nu eenmaal geen reden tot assimilatie onder i belgi.(14)
Verwachtingen over de migratie
Voor de jonge Concetta en haar zus kon de tweespalt tussen België en Italië quasi niet groter zijn: in België leerden ze een nieuwe keuken kennen en waren ze een van de weinige kinderen die thuis geen Nederlands spraken: “De kleuterjuf vroeg me wat we gisteren hadden gegeten, maar ik kon het Nederlandse woord voor melanzane niet vinden. Het duurde zeker vijf minuten voordat de juf doorhad dat het om een aubergine ging. Als je dat nu tegen mensen verteld, verklaren ze je voor gek. Melanzane alla parmigiana is een delicatesse geworden waar je vandaag diep voor in je buidel moet tasten. Voor ons was dat toen dagelijkse kost.” Concetta geeft aan dat het opviel dat ze “geen Belg” was onder haar klasgenootjes.(15) Het lijkt alsof ze net daardoor zichzelf dwong om zich te mengen onder haar Belgische vriendinnen. Ze introduceerde bijvoorbeeld Vlaamse kost als mosselen met friet bij haar thuis. De ouders van Concetta bleven echter vasthangen in de Italiaanse cocon.
Het contrast kon dan ook niet groter zijn wanneer ze ’s zomers terugkeerden naar Sicilië. Het was voor Agata, de vrouw van Michele, een blij weerzien met haar familie: “In Italië was ze een trotse, fiere dame. Dat was snel veranderd toen we aankwamen in België. Haar enthousiasme leek wel verdwenen. Ze zei dat alles hier grijs en grauw was. ‘Een land met een dak op,’ was haar titel voor België en dat is helaas nooit veranderd.” Voor de dochters Pergola’s was de reis naar Italië dan weer een eye-opener. Daar leerden ze dat leeftijdsgenootjes in hun oude dorp niet hadden stilgestaan: de jonge tieners gingen er uit en genoten van hun vrijheid. “Alleen weggaan, was voor ons in België uit den boze.” Voor Concetta leek het alsof de tijd in België stil had gestaan: “De reizen naar Italië waren net tijdcapsules naar de toekomst.”(16) Ook in Italië voelde de Italiaans-Belgische meisjes zich dus de buitenbeentjes.
Het straatleven in Houthalen in de Italiaanse gemeenschap. Familie archief, ca. jaren 1970.
Mogelijks zit de conservatieve houding van Michele en zijn vrouw daar voor iets tussen. De intentie om in België te komen werken in de steenkoolmijn was duidelijk: de schulden afbetalen en dan weer terugkeren. Agata wilde überhaupt nooit naar België verhuizen, maar volgde haar man uit noodzaak. Het was pas toen hun kinderen hun tienerjaren bereikten, dat het Siciliaanse koppel de knoop definitief doorhakte. Ze zouden in België blijven omdat het besef tot hun was doorgedrongen dat hun kinderen hier een betere toekomst stond te wachten.(17)
De vraag of hun kinderen hier dan ook effectief een betere toekomst hebben gehad dan ze zouden hebben in Italië, is geen vraagstuk voor historisch onderzoek. De verwachtingen die er binnen de Italiaanse gemeenschap in Limburg heersten omtrent hun migratie dan weer wel. Ook het ACLI speelde in op de verwachtingen van de jonge generatie migranten in hun Azione Sociale. In een publicatie uit 1987 bijvoorbeeld schrijven ze een stuk waarin ze de accenten duidelijk leggen op de jongeren: ze wekten aan een toekomstvisie waarin ze werk wilden maken van “de beperkte hoop” die jongeren hebben. Ze geven voorts aan dat hun doel is om hun beweging op te werken in Limburg.(18) Naar alle waarschijnlijkheid is dat onderdeel van hun politieke agenda tegen de linkse arbeidersbewegingen, maar het toont ook aan dat de Italiaanse gemeenschap een sterke onderlinge connectie kende.(19)
Hoewel hun verwachtingen over België aan het begin van hun migratiegeschiedenis beperkt waren, groeide de perspectieven van de familie Pergola stelselmatig. Uit het interview met Concetta blijkt duidelijk dat de kinderen van de familie heel wat kansen genoten in België, terwijl hun ouders zich krampachtig vasthielden aan de Italiaanse levensstijl uit de jaren 1950.(20) Verder historisch onderzoek zal dusdanig moeten uitwijzen hoe de verwachtingen van de Italiaanse gemeenschap over de migratie, integratie en assimilatie in de Belgische samenleving veranderden in de tweede helft van de twintigste eeuw.
Omdat ik goed besef dat mijn bachelorproefonderzoek mogelijks een interessant verhaal biedt aan mijn omgeving, wil ik van mijn online aanwezigheid gebruik maken om de vorderingen in mijn onderzoek te delen met hen. Iedereen die geïnteresseerd is kan via deze pagina wekelijks een korte update lezen over het onderzoek, de nieuwe inzichten en het podcastverhaal. Krijgt u updates liever per mail? Dan kan u hier uw mailadres achterlaten; het internet doet de rest.
Meer lezen…
Concetta Pergola, Interview met Concetta Pergola, oudste dochter van Michele Pergola, interview door Elian Pergola, audio, November 21, 2022.
Problemi del lavoro italiano all’estero: relazione per il 1968. (Roma: ABETE, 1969).
Pergola, Interview met Concetta Pergola, oudste dochter van Michele Pergola.
Ibid.
Problemi del lavoro italiano all’estero: relazione per il 1968.
Concetta Pergola, “Afscheidsbrief van mijn vader,” June 17, 2021.
Pergola, Interview met Concetta Pergola, oudste dochter van Michele Pergola.
Ibid.
Ibid.
ACLI, Azione sociale: Bollettino per gli immigrati Italiani delle fiandre, Azione sociale Bollettino per gli immigrati Italiani delle fiandre (Genk: ACLI Limburg, 1984).
Marie Janart, “Uniti per Costruire Un Mondo Migliore: Sociaal-Politieke Actie van Een Migrantenorganisatie. ACLI-Limburg (1946-1996). (Marie Janart),” accessed December 7, 2022, http://www.ethesis.net/acli_limburg/acli.htm.
Pergola, Interview met Giuseppe Pergola, zoon van Michele Pergola.
ACLI, Azione sociale.
Concetta Pergola, Interview met Concetta Pergola, oudste dochter van Michele Pergola, interview door Elian Pergola, audio, November 21, 2022.
Ibid.
Ibid.
Ibid.
ACLI, Azione sociale, 4.
Janart, “Uniti per Costruire Un Mondo Migliore: Sociaal-Politieke Actie van Een Migrantenorganisatie. ACLI-Limburg (1946-1996). (Marie Janart).”
Pergola, Interview met Concetta Pergola, oudste dochter van Michele Pergola.
